Bir Estetik Deneyim: Sanat
“Sanatı” görmek, algılamak ve hissetmek üzerine...
Sanat, yalnızca duyularla değil aynı zamanda ruhla ve bazen mantıkla algılanan bir deneyim olarak kabul edilir. Bu noktada bir eseri incelediğimizde ya da sadece gördüğümüzde hissettiklerimiz zihinsel süreçlerimizle kurulan bağ ve algılama şeklimizle de form bulur. Sanatın algısı ve bağı üstüne yapılan çalışmaları estetik teoriler çatısına yerleştirebiliriz. Estetik teoriler, en kolay ifadeyle sanat eserlerinin izleyici üzerinde nasıl etkiler bıraktığını ve bu etkilerin neden bu denli güçlü olduğunu açıklamaya çalışır. Estetik deneyimin doğasını anlamak için hem felsefi teorilerden hem de günümüz sanat uygulamalarından yola çıkarak bu olguyu derinlemesine inceleyebiliriz.
Estetik deneyimi bir esere bakarken duyusal ve zihinsel olarak yaşanan bir süreci ifade ettiği çerçevede ele aldığımızda; izleyicinin eseri gözle görüp ya da duyup (yani duyu organlarıyla algılayıp) analiz etmesinin ötesinde, eserin içerdiği duygu, anlam ve estetik değerlere tepki vermesini bekleriz. Yani aslında bir tabloya baktığımızda sadece renkleri ve şekilleri görmekle kalmaz, aynı zamanda bu imgelerin bizde uyandırdığı duyguları, düşünceleri ve hatta içsel çatışmaları yaşarız. İşte bu da estetik deneyimin temelidir.
Kant’ın Estetik Yargı ve Deneyim Üzerine Görüşleri
Estetik deneyim ve yargı konusunda önemli katkılarda bulunmuş filozof Immanuel Kant’ın görüşleri bizim için oldukça değerli. Kant’a göre, estetik deneyim, sıradan bir yargıdan farklı olarak "çıkarsız haz" (disinterested pleasure) içerir. Yani bir sanat eserini değerlendirirken ondan kişisel bir çıkar gözetmeden, yalnızca eserin estetik değerine odaklanarak haz aldığımızı gösterir. Kant’a göre bu haz, sanatın özünde var olan güzellikten kaynaklanır ve insanın doğuştan gelen estetik yargılama yetisine dayanır. Her ne kadar Kant’ın derinlemesine düşüncelerinin kısa çerçevesi olsa da bu açıklamanın estetik ve haz konusunda bazı temel fikirler verebileceğini düşünüyorum.
Kant’ın estetik teorisinde iki temel kavram öne çıkıyor: Güzellik ve Yücelik (Sublime).
Güzellik, estetik deneyimin bir parçası olarak algıladığımız, düzenli, orantılı ve dengeli olan şeylerle ilgilidir. Bir sanat eserine bakarken onun güzelliğini sezgisel olarak fark ederiz. Bu sanatçının temelde stilinden izleyicinin hayat deneyimine kadar genişlese de eserde belli bir armoni, dengeli bir teknik ve yaklaşım olmasını bekleriz ya da beklediğimizi sanırız.
Yücelik, ise daha karmaşık ve güçlü bir deneyim olarak karşımıza çıkar. Onun için doğada ya da sanatta, sonsuzluk, güç ve büyüklük karşısında hissettiğimiz korku, hayranlık ve dehşet karışımı bir duygudur diyebiliriz. Yüce olan şey, insanın anlamakta zorlandığı, sınırlı aklıyla kavrayamayacağı büyüklük ve yoğunluk taşıyan şeydir.
Bu bağlamda, Kant’ın estetik yargı anlayışı, bir sanat eserine bakarken salt görsel algının ötesinde, içsel ve duygusal bir tepkinin nasıl ortaya çıktığını açıklar.
Anlam ve Yorumlama
Kapsamlı bir bakış açısıyla sanat eserlerinin elbette sadece estetik haz uyandırmakla kalmadığını, aynı zamanda zihinsel bir süreç başlattığını biliyoruz ya da bilmeliyiz. 🙂İzleyici, gördüğü eseri zihninde anlamlandırmaya ve yorumlamaya çalışır. Örneğin, bir soyut resim, doğrudan bir nesneyi temsil etmez; ancak izleyici kendi deneyimlerine, düşüncelerine ve duygularına dayanarak eseri yorumlar ve ona bir anlam yükler. Bu da bize estetik deneyimin yalnızca duyusal değil, aynı zamanda zihinsel bir süreç olduğunu gösterir.
Bu aşamada sanat tarihinin en çok konuşulan eserlerinden birine atıfta bulunmadan edemeyeceğim ne yazık ki 🙂
Marcel Duchamp’ın "Çeşme" eseri, bahsettiğim türde bir zihinsel deneyimin çarpıcı bir örneği olarak karşımıza çıkıyor. En basit anlatımla bir pisuvarın sanat eseri olarak sunulması, izleyiciyi hem şaşırtır hem de düşündürür. Gündelik ve zihinlerimizde bir noktada “değersiz” bile kabul edilebilecek bir nesneyi esere dönüştürme fikri aslında sanat dediğimiz şey olarak algılanır bir müddet sonra… Duchamp’ın bu eseri, estetik deneyim açısından, sanatın sadece duyularla algılanan bir şey olmadığını, aynı zamanda anlam üretme sürecine katkıda bulunduğunu gösterir. Dolayısıyla estetik deneyimin sadece formla ilgili olmadığını bir bakıma bizlere göstermiş olur.
Sanatın algısı
Sanat eserleri, duyularımız aracılığıyla bize ulaştığına göre; bir tablonun renkleri, bir heykelin dokusu veya bir bestenin tınısı, duyusal algılarımızı harekete geçirir. Ancak bu duyusal algı, sadece bir başlangıçtır desek yanlış olmaz. Bir eserin tam anlamıyla estetik bir deneyime dönüşmesi için bu duyusal algıların zihinsel süreçlerle birleşmesi gerekir.
Claude Monet’nin "Nilüferler" serisi, yaklaşık 250 yağlı boya tablosundan oluşan bir seridir. Bu serideki resimler, sanatçının Giverny'deki evinin çiçek bahçesini tasvir ediyor. Monet’nin yaşamının son otuz yılındaki sanatsal üretiminin ana odağı olarak karşımıza çıkıyor. Bu seri duyusal algının estetik deneyime nasıl dönüştüğünü gösteren çok değerli örneklerden biridir. Monet’nin resimlerinde, ışık ve renklerin kullanımı yarattığı kompozisyonla birlikte doğadaki gerçekliği yansıtır. Hatta bence sadece bununla kalmaz aynı zamanda rüya gibi bir gerçekliği sembolize ederek doğayı düşünmemizi teşvik eder. Doğanın üstün çekiciliği ve değişiminin sürekliliği duyularımızla eriştiğimiz hazzın üstüne çıkarak eserden daha derin bir anlam çıkarmamıza olanak sağlar.
Günümüzde (Sanatsal Açıdan) Estetik Deneyim
Çağdaş sanata baktığımızda bazı eleştiri ve çelişkilerle karşı karşıya kalsak da bunun her dönem biraz hissedildiğinin farkında olmalıyız. Çağdaş sanat, izleyicinin estetik deneyimini genişleten ve çeşitlendiren birçok yeni form sunyor. Performans sanatı, yerleştirme sanatı ve dijital sanat gibi yeni medya formları, sanatın yalnızca bir görsel deneyim olmadığını, aynı zamanda izleyiciyi aktif bir katılımcı haline getirdiğinin göstergesidir ve çok etkileyici örnekleri bulunur.
Yayoi Kusama’nın "Infinity Rooms" (Sonsuzluk Odaları) serisi, çağdaş sanatta estetik deneyimin ne kadar genişleyebileceğinin güzel bir örneği. Ben (naçizane) çağdaş sanatın en iyi örneklerinden biri olarak görüyorum kendisinin eserlerini. Onun gibi birçok sanatçının günümüzde duygularımızı ve algımızı etkilediği gerçeği elbette kaçınılmaz. Bu seride izleyici, sonsuzluk algısı yaratan odalara girerek sadece görsel bir deneyim yaşamaz; aynı zamanda mekânsal ve duygusal bir boyutta var olur. Bu deneyimi ben de Amsterdam’daki Moco Museum’da yaşamıştım. Kendisinin bazı eserlerini orada görebilirsiniz. Kusama’nın eserleri, izleyiciyi sadece gözlemci olarak değil, eserin bir parçası olarak estetik bir deneyime dahil etmesiyle de ünlü ki burada en çok bilinen sanatçılardan bir başkası gelir aklımıza… Marina Abramović. Bu metinde kısaca değinsem de ileride kendisine uzun uzun merhaba diyeceğiz. Kendisinin de performans sanatında izleyicinin en derin yerlerine inmekle kalmadığını aynı zamanda ona karşılıklı bir deneyim yaşattığını biliyoruz.
Sonuç olarak
Sanat, duyularımızla başlayıp zihnimizde derinleşen bir yolculuktur diyebilir miyiz? Kant’ın estetik teorileri (ki sanata dair birçok akım ve yaklaşımı da gözardı etmeden söylüyorum) bu yolculuğu anlamamıza yardımcı olurken, günümüz sanat pratikleri bu deneyimi daha da zenginleştirir. Sanatı görmek ve hissetmek, izleyicinin hem bireysel hem de evrensel bir deneyim yaşamasını sağlar.
Bir sonraki sanat konuşmasında görüşmek dileğiyle.
Hoşça Kal!
EZA